Ekspresjonizm niemiecki to nurt, który na początku ubiegłego stulecia przyniósł przełomowe rozwiązania formalne, językowe i tematyczne, i który do dnia dzisiejszego znajduje swoich kontynuatorów.

____________________________________________

EKSPRESJONIZM. GRA Z KREACJĄ

„Ekspresjonizm to gra. Ale właściwie, czemu nie? Dziś wszystko jest grą!” – te słowa wypowiada w „Doktorze Mabuse” (1922) tytułowy bohater. Należy je przypisać przewrotności reżysera filmu Fritza Langa, który szalonego doktora traktował jako swoje porte-parole. Za kilka lat Lang stworzy „Metropolis” i okaże się, że w grze światła i cienia twórcy filmowi uczestniczyć będą do dzisiaj.

Kamieniem milowym dla ekspresjonizmu okazał się „Gabinet doktora Caligari” (1920) Roberta Wiene. Datę jego premiery można uznać za narodziny filmu artystycznego, adresowanego do wąskiej, może trochę snobistycznej, ale zorientowanej w estetycznych trendach publiczności. Już sama fabuła brzmi intrygująco: w miasteczku Hosltenwall miała miejsce seria zbrodni. Stoi za nimi szarlatan Caligari, w rękach którego somnambulik Cezar zamienia się w zabójczą marionetkę. Przełomem była inscenizacja, do filmu przeniesiono estetykę teatralnego i malarskiego ekspresjonizmu. Ostentacyjnie sztuczny świat przedstawiony, pełen deformacji, nierealistycznych wnętrz i plenerów w całości stworzony został w atelier. Nie bez przyczyny nazywa się ekspresjonizm „kinem scenografów”. Film na dobre zerwał z wierną rejestracją, proponując w zamian czystą kreację.

Ekspresjonizm to szerokie pojęcie, funkcjonujące w historii kina w trzech zasadniczych kontekstach. Po pierwsze, jako „ekspresjonizm caligaryczny”, czyli obejmujący dzieła posługujące się zniekształconą scenografią, zrywające z iluzjonizmem i renesansową perspektywą, pełne zygzaków i ostrych kątów. Takich filmów powstało zaledwie kilka, o wiele więcej odwołuje się do środków wyrazu wypracowanych przez światowe kino. Będą to wszystkie efekty tworzące gęstą, mroczną atmosferę: zdjęcia w niskim kluczu, ustawienia kamery pod szczególnymi kątami, operowanie cieniem, niekiedy podwójna ekspozycja (czyli zdjęcia nakładane). W trzecim znaczeniu ekspresjonizm to filmy odwołujące się do kultury niemieckiej, zawierające wątki fantastyczne i niesamowite. Tak rozumiany zaczął się już w 1913 „Studentem z Pragi” Paula Wegenera.

Nasza retrospektywa obejmuje reprezentatywne filmy nurtu, który wywarły wielki wpływ na późniejszych twórców. „Portier z hotelu Atlantic” (1924) to sztandarowy przykład Kammerspielu, co można przetłumaczyć dosłownie jako „dramat kameralny”. Murnau wywołuje w nim szczególną atmosferę zagubienia i rozpaczy środkami stricte filmowymi, unikając zaburzających tok narracji napisów. Wyzwolona, perfekcyjna kamera genialnego operatora Karla Freunda zapewniła filmowi międzynarodowy sukces. Dzieło spodobało się producentom z Hollywood i to tam Murnau zrealizuje nagrodzony Oscarami „Wschód słońca” (1927), przenosząc wypracowaną w Europie estetykę do kina amerykańskiego.

„Metropolis” (1927) Fritza Langa ma stałe miejsce w zbiorowej wyobraźni miłośników kina i w kanonie popkultury. Miasto Gotham w „Batmanie” (1989) czy futurystyczna przestrzeń „Łowcy androidów” (1982) – żaden film opowiadający o dystopijnej przeszłości nie może przejść obok niego obojętnie. „M – morderca” (1931) to z kolei ambitna próba wytworzenia ulotnej atmosfery zagrożenia i tajemnicy na nierozpoznanym wówczas dobrze terenie kina dźwiękowego. W efekcie powstał film z być może najwspanialszą postacią mordercy w historii.

Nie przypadkiem ekspresjonizm zawitał do kin w latach 20. i usychał stopniowo na początku lat 30. W 1933 do władzy dochodzi Hitler, a wedle słynnej analizy Siegfrieda Kracauera ekspresjonizm wyrażał zbiorową nieświadomość społeczeństwa weimarskiego i zwiastował rychły triumf nazizmu. Część reżyserów niemieckich (w tym wielu żydowskiego pochodzenia, na czele z Fritzem Langiem) emigruje do USA, by tam w oparciu o ekspresjonizm współtworzyć nowe zjawisko: film noir.

Sebastian Smoliński